200. rocznica powstania Królestwa Polskiego. Konstytucja Królestwa z 27 XI 1815 r.

Klęska Napoleona w wojnie z Rosją (1812 r.) oraz przegrana Francuzów w Bitwie Narodów pod Lipskiem (16-19 X 1813 r.) spowodowały załamanie się ładu epoki napoleońskiej i położyły kres istnieniu namiastki państwa polskiego, jakim było podporządkowane Francji Księstwo Warszawskie. Dnia 6 IV 1814 r. Napoleon abdykował, a mocarstwa biorące udział w rokowaniach pokojowych (pokój paryski – 30 V 1814 r.) zdecydowały, że szczegółowe kwestie dotyczące europejskiego porządku politycznego w Europie zostaną omówione na zwołanym w ciągu kilku miesięcy kongresie w Wiedniu. Obrady kongresu rozpoczęły się już we wrześniu 1814 r. Oficjalne uroczystości otwierające kongres, planowane na 1 X 1814 r. nigdy nie nastąpiły; nie doszło także w jego trakcie do plenarnego spotkania wszystkich uczestników, wśród których byli dwaj cesarze (Rosji – Aleksander I i Austrii – Franciszek I), czterech królów (pruski – Fryderyk Wilhelm III, duński, bawarski i wirtemberski), wielu książąt Rzeszy i przedstawicieli miast − łącznie ponad 200 delegacji oraz około 100 tysięcy gości. Życie Kongresu Wiedeńskiego, zwanego „tańczącym” koncentrowało się na balach, organizowanych przez dwór wiedeński; w praktyce bowiem obradowali i decydowali tylko przedstawiciele pięciu europejskich mocarstw – Anglii, Austrii, Rosji, Prus i Francji, a także dziesięć komitetów, powołanych do opracowania konkretnych postanowień.

Podpisanie Aktu końcowego Kongresu Wiedeńskiego, które miało miejsce 9 VI 1815 r., uznaje się za dzień zakończenia konferencji, dyskusje nad pewnymi aspektami ładu europejskiego trwały jednak jeszcze po oficjalnym zamknięciu obrad, aż do listopada 1815 r.

Uczestnicy Kongresu, opierając się na trzech zasadach: restauracji, legitymizmu i równowagi sił dążyli do stworzenia porządku w Europie, gwarantującego bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państw europejskich. Powrót do władzy monarchów usuniętych przez rewolucję lub Napoleona oraz dołożenie wszelkich starań, by żadne z wielkich mocarstw nie osiągnęło znacznej przewagi nad pozostałymi, stanowiło podstawę utrzymania takiego porządku.

Gwarantem równowagi sił w Europie miało być Święte Przymierze, zawarte z inicjatywy Rosji, Austrii i Prus 26 IX 1815 r. w Paryżu, do którego zaproszono większość państw europejskich.

W czasie obrad Kongresu Wiedeńskiego jedną z najbardziej kontrowersyjnych i wzbudzających najwięcej dyskusji była kwestia polska. Zaangażowanie się Polaków po stronie Napoleona spowodowało, że ich sprawa stała się istotna nie tylko dla państw zaborczych, a powrót do starego układu nie wydawał się możliwy. Radzono, jak rozwiązać tę kwestię nie burząc jednocześnie zasad świeżo wprowadzonego porządku. Przedmiotem sporu pomiędzy mocarstwami stały się ziemie polskie, ale tylko te, które tworzyły terytorium Księstwa Warszawskiego. Status ziem włączonych w granice państw zaborczych nie podlegał dyskusji, chociaż w okresie późniejszym Aleksander I kilkakrotnie składał niejasne deklaracje odnośnie „rozszerzenia tego co już darował”, które odbierane były jako zapowiedź wcielenia do Królestwa ziem zagarniętych przez Rosję w latach 1772-1795. Aleksander I dążył do włączenia wszystkich ziem Księstwa do Imperium Rosyjskiego i stworzenia satelickiego państewka pod swoim berłem, za cenę przekazania Prusom całego terytorium Saksonii. Już w 1813 r., na ziemiach zajętych przez wojsko rosyjskie, podążające za wycofującą się armią napoleońską władzę objęła powołana przez feldmarszałka Michaiła Kutuzowa z rozkazu Aleksandra I Rada Najwyższa Tymczasowa Księstwa Warszawskiego (działająca do czerwca 1815 r.), jako centralny organ zarządu na okupowanych ziemiach polskich. Nieprzychylne stanowisko Austrii i Wielkiej Brytanii w tej sprawie spowodowały, że plany te nie zostały zrealizowane. Z większości ziem Księstwa utworzone zostało autonomiczne Królestwo Polskie, pozostające w unii personalnej z Rosją; Prusy otrzymały jedynie 2/5 terytorium Saksonii, odzyskując jednak część ziem zaboru pruskiego, które wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego (Wielkie Księstwo Poznańskie, składające się z departamentu poznańskiego oraz części bydgoskiego i kaliskiego). Z Krakowa i jego najbliższej okolicy utworzono Rzeczpospolitą Krakowską, pod protektoratem trzech zaborców. Utworzenie Królestwa Polskiego – w mniemaniu państw biorących udział w kongresie - załatwiło tzw. „sprawę polską”, przywracając Polakom namiastkę niepodległości, podczas gdy w rzeczywistości uczestnicy obrad faktycznie ratyfikowali nowy podział Polski.

Objęcie władzy na terenach ziem zagarniętych przez Rosję, tworzących później obszar Królestwa Polskiego oznaczało konieczność powołania nowego zarządu. W miejsce zlikwidowanej Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego utworzono Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego, który rozpoczął urzędowanie 20 VI 1815 r., jednocześnie z ogłoszeniem powstania Królestwa Polskiego. Na jego czele stanął Wasilij Łanskoj, a wiceprezesem został ks. Adam Czartoryski, główny doradca Aleksandra I na Kongresie Wiedeńskim w sprawach polskich. Jako najwyższa władza w kraju rząd wykonywał traktaty i konwencje zawarte przez cesarza, tymczasowo obsadzał urzędy, opiniował projekty urządzeń ustrojowych przyszłego państwa, przygotowywał nowy aparat administracyjny. Organem doradczym Rządu Tymczasowego była Rada Stanu.

Królestwo Polskie, którego wyłącznym twórcą był liberalny wówczas Aleksander I, było swoistym eksperymentem tego władcy, próbą połączenia konstytucyjnego, ale zależnego od Rosji państewka z absolutnym cesarstwem, próbą jak pokazał czas, nieudaną. Terytorialnie Królestwo Polskie zajmowało powierzchnię 128 tys. km² z 3300 tys. mieszkańców. Dzieliło się na 7 województw: mazowieckie, kaliskie, krakowskie, sandomierskie, płockie, podlaskie, augustowskie, a te z kolei na obwody i powiaty, których łącznie było 77. Zarząd nad województwami sprawowały komisje wojewódzkie, na których czele stali prezesi. Miały one za zadanie wprowadzanie w życie rozkazów i rozporządzeń komisji rządowych i czuwanie nad ich wykonaniem. W miastach władze sprawowały Urzędy Municypalne, w gminach wójtowie będący „ostatnim ogniwem administracji krajowej” (art. 84 Ustawy Konstytucyjnej). Dnia 27 XI 1815 r. cesarz Aleksander I podpisał Ustawę Konstytucyjną – dla Królestwa Polskiego. Była to tzw. konstytucja oktrojowana czyli narzucona, nadana przez władzę zwierzchnią (panującego) z pominięciem wcześniejszych procedur ustawodawczych. Ogłoszona została 24 XII 1815 r.; w tym samym dniu przysięgę złożył nowo mianowany namiestnik Królestwa gen. Józef Zajączek. Konstytucja Królestwa Polskiego składała się ze 165 artykułów zgrupowanych w 7 Tytułach: I. Stosunki polityczne Królestwa; II. Zaręczenia ogólne; III. O Rządzie (rozdziały: O Królu, O regencji, O Wydziałach Rządowych, O Administracji Wojewódzkiej); IV. O reprezentacji narodowej (O Senacie; O Izbie Poselskiej, O Sejmikach, O Zgromadzeniach Gminnych, O Radach Wojewódzkich) V. O sądownictwie; VI. O sile zbrojnej; VII. Urządzenia ogólne. Opublikowana została w 1 numerze Dziennika Praw Królestwa Polskiego, dziennika urzędowego ustanowionego art. 164 Ustawy Konstytucyjnej. W znacznej mierze utrzymano zasady wydawania Dziennika ukształtowane dla Dziennika Praw Księstwa Warszawskiego, która to publikacja stanowiła jedyny i niezbędny warunek obowiązywania praw i urządzeń administracji publicznej.

W myśl Konstytucji Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną, połączoną unią personalną z Cesarstwem Rosyjskim, ze wspólną polityką zagraniczną. Korona Królestwa była dziedziczona „podług porządku następstwa ustanowionego dla Tronu Cesarsko-Rosyjskiego” (art. 3 Ustawy Konstytucyjnej). Odrębne pozostawały: parlament, wojsko, aparat państwowy, prawo i sądownictwo. Konstytucja zapewniała wolność osobistą (z pewnymi ograniczeniami), nietykalność własności i osobistą, wolność druku i prasy, wyznań, z uznaniem religii katolickiej za panującą. Językiem urzędowym był polski, a urzędy zastrzeżono dla Polaków. Armia Królestwa miała polski charakter (sztandary, orły, barwy, komenda). Polakami byli dowódcy, generałowie, oficerowie. Konstytucja Królestwa Polskiego regulowała sprawy związane z wykonywaniem władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej. Powierzała monarsze – królowi, którym każdorazowo był cesarz Rosji, pełnię władzy wykonawczej oraz inicjatywę ustawodawczą. Do jego wyłącznych uprawnień należał „kierunek siły zbrojnej w pokoju i na wojnie”, wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju oraz traktatów i umów międzynarodowych. Monarcha rozporządzał też dochodami budżetu. Dokonywał częściowo obsady urzędów państwowych, włącznie z nominacją duchownych wszystkich wyznań, senatorów, ministrów, radców stanu, prezesów sądów, sędziów. Nadawał nobilitacje i tytuły honorowe. Wszystkie akty publiczne wydawano w jego imieniu. Miał również prawo łaski. Uczestniczył we władzy ustawodawczej i sądowej. Sądy wyrokowały w imieniu monarchy. Niepodzielnie sprawował władzę wykonawczą za pośrednictwem głównie namiestnika i ministrów w Radzie Administracyjnej. Przewidując długotrwałą nieobecność monarchy w kraju konstytucja postanowiła, iż „w nieprzytomności króla Namiestnik i Rada Stanu zarządzają w jego imieniu sprawami publicznymi Królestwa”. Do podstawowych kompetencji konstytucyjnych namiestnika należało: prezydowanie w Radzie Stanu (sensu largo) z głosem stanowczym oraz w Ogólnym Zgromadzeniu Rady, którego uchwały zatwierdzał. W tej funkcji namiestnik zarządzał wraz z Radą (w imieniu króla) wszystkimi sprawami publicznymi o charakterze cywilnym. Miał prawo wydawania postanowień administracyjnych, choć prawo to zostało obwarowane wieloma przepisami. Do zadań ogólnych namiestnika, związanych z zarządem kraju, należało utrzymanie porządku i bezpieczeństwa publicznego (w tych sprawach, w razie potrzeby, miał prawo zażądać pomocy wojskowej), czuwanie nad poszanowaniem praw i władzy publicznej. W razie nieobsadzenia stanowiska namiestnika król powoływał prezesa Rady Administracyjnej. Po śmierci namiestnika gen. Józefa Zajączka w 1826 r. powstał wakans na tym stanowisku, a jego uprawnienia przejęła Rada Administracyjna. Miała ona charakter gabinetu ministrów. W skład Rady Administracyjnej, działającej pod przewodnictwem namiestnika, później prezesa, wchodziło pięciu ministrów, kierujących resortami rządowymi oraz osoby powołane wg swobodnego uznania przez króla. Kompetencje Rady odpowiadały zakresowi uprawnień namiestnika, a więc ogłaszanie ukazów cesarskich w formie rozporządzeń, rozstrzyganie lub przekazywanie do decyzji Rady Stanu spraw przekraczających kompetencje ministrów. Rada Stanu Królestwa, której przewodniczył król lub namiestnik, opracowywała projekty praw sejmowych i aktów królewskich (wstępnie przygotowane przez komisje rządowe), a które były przekazywane pod obrady sejmowe. Rada Stanu decydowała o oddaniu pod sąd urzędników administracyjnych pochodzących z nominacji królewskiej za przestępstwa związane z ich urzędowaniem. Sprawowała też sądownictwo kompetencyjne i administracyjne II instancji (spory dotyczące allewiacji w podatkach, spory wynikające z dzierżaw dóbr koronnych, narodowych oraz kontraktów zawieranych między władzami administracyjnymi a kontrahentami na dostawy na cele publiczne) dla całego terenu Królestwa. Przyjmowała też coroczne sprawozdania z działalności komisji, co stanowiło podstawę do przekazywania królowi raportów o stanie kraju. Stawiało to Radę na straży praworządności i otwierało jej drogę do występowania o usuwanie nadużyć, a nawet wpływania na kierunek inicjatywy ustawodawczej króla.

Władza prawodawcza należała do trzech „ stanów sejmujących”, tj. do króla, Senatu i Izby Poselskiej. Skład Senatu, na czele którego stał prezes, stanowili senatorowie świeccy mianowani dożywotnio przez króla (18 wojewodów, 37 kasztelanów) i dziewięciu duchownych (arcybiskup i siedmiu biskupów obrządku łacińskiego i jeden biskup obrządku greckounickiego). Izba Poselska pochodziła z wyborów. W jej skład wchodziło 128 członków, w tym, 77 posłów wybieranych przez sejmiki powiatowe i 61deputowanych od zgromadzeń gminnych. Izbie Poselskiej prezydował marszałek mianowany przez króla spośród jej członków. Ustrój parlamentarny w dużej mierze został oparty na rozwiązaniach z czasów Księstwa Warszawskiego. Sejmy zwyczajne miały zbierać się co dwa lata w Warszawie na 30 dni. Przewidziano możliwość obradowania sejmów nadzwyczajnych. Prawo zwoływania sejmów przysługiwało królowi. W okresie konstytucyjnym sejm zebrał się w latach: 1818, 1820, 1825 i 1830. Do 1825 r. obrady sejmu były jawne. Do kompetencji sejmu należało: ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego, administracyjnego (prócz spraw wojskowych, z tych tylko pobór do wojska), stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budżecie kraju, kontrola działalności rządu (na podstawie raportów Rady Stanu). Sejm miał też uprawnienia sądowe w sprawach o zbrodnię stanu i przestępstwa wyższych urzędników. Art. 152 konstytucji Królestwa Polskiego powierzał Senatowi funkcje Sądu Sejmowego. Sejm wykonywał też pewne czynności związane z wyborami. Należało do niego sprawdzanie powiatowych i gminnych ksiąg obywatelskich, rozstrzyganie wątpliwości co do szlachectwa przy ustalaniu składu sejmików powiatowych i układaniu list upoważnionych do głosowania. Podawał też kandydatów na senatorów świeckich i mógł kontrolować ważność mandatów poselskich w Izbie Poselskiej. Sprawowanie władzy wykonawczej, czyli administrację krajową, konstytucja powierzyła pięciu wydziałom rządowym pod prezydencją ministrów. Były to: Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Komisja Sprawiedliwości, Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji, Komisja Wojny i Komisja Przychodów i Skarbu. U boku monarchy ustanowiono ponadto urząd ministra bez teki z tytułem ministra-sekretarza stanu, który pośredniczył między władzami rosyjskim a Królestwem. Jego zadania polegały na przedstawianiu królowi spraw przesyłanych przez namiestnika i przekazywaniu namiestnikowi postanowień królewskich.

Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego sprawowała nadzór nad „obrzędami” religijnymi, duchowieństwem wszystkich wyznań, nad funduszami kościelnymi, podawała kandydatów na urzędy duchowne do nominacji króla, rozpatrywała projekty nowych urządzeń i instrukcji szkolnych, budżetów rocznych, przyznawania emerytur, nagród, nominacji profesorów uniwersytetu.

Komisja Rządowa Sprawiedliwości, jako druga w porządku hierarchicznym, miała zwierzchni nadzór i sprawowała kierownictwo nad całym sądownictwem Królestwa Polskiego bez naruszenia zasady niezawisłości sędziów. Jednocześnie miała czuwać nad doskonaleniem bądź uzupełnieniem cywilnego i karnego prawa materialnego i procedury poprzez przygotowywanie projektów ustaw oraz przekazywanie uwag dla Rady Administracyjnej oraz nadzorować finanse sądownictwa, rozpatrywać kandydatury na pracowników wymiaru sprawiedliwości, opracowywać rozwiązania legislacyjne, dozorować treść ogłaszanych aktów prawnych, kontrolować tok pracy sądów i związanych z nimi organów.

Trzecią w przyjętej przez konstytucję kolejności była Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji. Zarządzała resortem o dużym znaczeniu politycznym, gospodarczym i administracyjnym. Do jej głównych kompetencji należało zabezpieczenie porządku i spokoju publicznego, wolności osób i własności, opieka nad rolnictwem, przemysłem, rzemiosłom i handlem, administracja poczt, współdziałanie z władzami wojskowymi w sprawach poboru do wojska. Zajmowała się także sprawami miast, utrzymaniem budynków rządowych, szpitali, dbała o stan zdrowia mieszkańców kraju.

Komisja Rządowa Wojny zajmowała się sprawami finansowo-budżetowymi, jak wypłata żołdu, dostarczenie środków pieniężnych na furaż i żywność dla wojska, prowadzeniem ewidencji wojska, pośrednio tylko poborem rekruta, wojskową służbą zdrowia i formalną stroną sądownictwa wojskowego. Ponadto do obowiązków Komisji należało administrowanie i utrzymanie budowli wojskowych (twierdze w Modlinie, Zamościu, Cytadela Warszawska), układanie rocznych budżetów wojskowych i czuwanie nad ich wykorzystaniem; podlegało jej szkolnictwo wojskowe, w tym Szkoła Artylerii i Inżynierów w Warszawie i Szkoła Kadetów w Kaliszu.

Do głównych zadań Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu należało czuwanie nad działalnością powierzonego jej wydziału, wprowadzanie w życie praw i ustaw skarbowych, zarządzanie funduszami, zgłaszanie kandydatów na urzędy skarbowe zależne od nominacji królewskiej, mianowanie urzędników niższych stopni. Podlegały jej wydziały skarbowe komisji wojewódzkich (później rządów gubernialnych), komory celne, urzędy leśne i konsumpcyjne z terenu Królestwa Polskiego.

Powstanie Królestwa Polskiego oraz liberalna, jak na warunki, w jakich powstała konstytucja spowodowało, że jego mieszkańcy znaleźli się w korzystniejszej sytuacji niż pod trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej; było ono jednak nadal częścią Imperium Rosyjskiego, choć cieszącą się znacznymi swobodami, pozostającymi w sprzeczności z despotyzmem i uciskiem panującym w Rosji, a jego los zależał od postawy cesarza, innych państw zaborczych, sygnatariuszy postanowień Kongresu oraz sytuacji politycznej w Europie. Polska warstwa rządząca, liberałowie, arystokracja akceptowała stan niepełnej niepodległości, kierując się realizmem politycznym, stawiając na rozwój gospodarczy i kulturalno-naukowy Królestwa. W pierwszym okresie jego istnienia dynamicznie zaczęło rozwijać się szkolnictwo, kierowane przez Stanisława Kostkę Potockiego; rosła liczba szkół różnego szczebla, unowocześniono metody nauczania. W 1816 r. został powołany pięciowydziałowy Uniwersytet Aleksandryjski w Warszawie. Działało prężnie założone już w 1800 r. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, zatwierdzone przez cesarza Aleksandra I; jego biblioteka w czasach Królestwa otrzymała przywilej otrzymywania jednego egzemplarza każdej drukowanej pracy. Pod rządami ministra skarbu ks. Ksawerego Druckiego-Lubeckiego nastąpiły korzystne zmiany w rolnictwie, bankowości i przemyśle. W 1825 r. założone zostało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, które kredytując na dogodnych warunkach ziemiaństwo, jednocześnie wymuszało unowocześnianie produkcji rolnej. W 1828 r. powstał Bank Polski, będący instytucją emisyjną czuwającą nad finansową stabilnością i niezależnością państwa. Gwarancją tej niezależności miał być także silny przemysł, dlatego też poważnie zasilane były rządowymi pieniędzmi okręgi przemysłowe: łódzki, dąbrowski i staropolski. Dzięki takim działaniom powoli zaczął zmniejszać się dystans między Królestwem a wiodącymi gospodarczo krajami Europy.

Sytuacja polityczna Królestwa zaczęła zmieniać się od lat 20. XIX w., kiedy to nastąpił zwrot w polityce cesarza Aleksandra I, który porzucił koncepcje liberalizacji ustroju Rosji, zapowiadając także w Królestwie rewizję konstytucji i ograniczenie przywilejów z niej wynikających. Wprowadzono cenzurę prasy i druków, rozpoczęto reorganizację armii, zrywając z demokratyczną tradycją wojskową; aktywnie działała tajna policja. Krytyczne głosy legalnej opozycji sejmowej spowodowały, że cesarz zawiesił zwołanie obrad Sejmu na pięć lat. Lekceważący stosunek do tzw. legalnej opozycji był wynikiem silnego poparcia jakie miał Aleksander I w polskiej warstwie rządzącej; poważniejszym problemem była dla niego opozycja nielegalna, konspiracyjne organizacje niepodległościowe, stowarzyszenia młodzieży uczącej się i studiującej (w latach 1818-1821, głównie w Warszawie powstało 14 związków i kółek młodzieżowych). Śmierć Aleksandra I i wstąpienie na tron despotycznego reakcjonisty Mikołaja I oraz wykrycie i proces członków Towarzystwa Patriotycznego zradykalizowały nastroje społeczeństwa Królestwa. Wybuch i stłumienie powstania listopadowego (1830/1831), zwanego wojną polsko-rosyjską przyśpieszyło proces likwidacji odrębności Królestwa Polskiego, które nieuchronnie stawało się integralną częścią Imperium Rosyjskiego. Dnia 26 II 1832 r. cesarz Mikołaj I zniósł Konstytucję Królestwa zastępując ją Statutem Organicznym, który likwidował Sejm i samodzielną armię, znosił unię międzypaństwową i włączał Królestwo do cesarstwa na zasadzie autonomii administracyjnej, przywracając urząd namiestnika sprawującego władzę cywilną i wojskową; cesarze rosyjscy nosili nadal tytuł króla Polski. Wprowadzano rosyjską nomenklaturę urzędową. Postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z 7 III 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, a rok później obwody przemianowano na powiaty. Powołano Rządy Gubernialne z gubernatorami na czele. W 1844 r. zmniejszono liczbę guberni do 5 (radomska, lubelska, warszawska, augustowska, płocka).

Ograniczaną autonomię instytucjonalną zlikwidowano całkowicie po upadku powstania styczniowego 1863/1864 (formalne zniesienie w 1867 r., kiedy zlikwidowano m.in. Radę Stanu i Radę Administracyjną). Wprowadzono nowy podział terytorium Królestwa na 10 guberni i 85 powiatów. Na określenie ziem Królestwa zaczęto używać półoficjalnie nazwę „Kraj Przywiślański”. Od 1874 r., po zniesieniu urzędu namiestnika, obszar Królestwa Polskiego określano również jako generał-gubernatorstwo warszawskie. Nazwa "Kraj Przywiślański" miała jeszcze bardziej podkreślać zespolenie Królestwa z Imperium Rosyjskim.

Wybrana literatura przedmiotu:

Opracowały: Dorota Lewandowska, Małgorzata Osiecka
Skany wykonał: Karol Zgliński