SPIS TREŚCI

Streszczenie

Dzieje aktotwórcy (Historia urzędu)

Zawartość

Udostępnianie

Hasła geograficzne

Materiały Pokrewne

Pozostałe Informacje

Bibliografia

INWENTARZ

Księgi metrykalne gmin wyznania ewangelicko-augsburskiego z zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego/(wschodnich woj. II Rzeczypospolitej) 1790 - 1940

Inwentarz zespołu PL, 1 439

Opracowały Małgorzata Kośka, Dorota Lewandowska

Dzieje aktotwórcy (Historia urzędu)

Położenie prawne Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego na tzw. „ziemiach zabranych” przez Rosję i w II Rzeczypospolitej.

Kościół Ewangelicko–Augsburski w Rosji i ziemiach polskich zajętych przez nią w wyniku rozbiorów traktowany był jako „wyznanie obce”. Jego sytuację prawną w Cesarstwie uregulowała ustawa „dla wyznań obcych” (ogłoszona w 1896 r. w Swodzie Zakonow Rossijskoj Impierii, t. XI, ks. II, roz. I, art. 252-893) W Królestwie Polskim obowiązywała, nie odbiegająca od niej treściowo, „Ustawa dla Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego w Królestwie Polskim” z dnia 8/20 II 1849 r. (ogłoszona w Dzienniku Praw t. 42/1849 s. 4-239).

W odróżnieniu od prawa pruskiego i austriackiego ustawa rosyjska regulowała zarówno stosunek państwa do kościoła, jak i autonomiczny ustrój kościelny. Konsystorz Ewangelicko–Augsburski na terenach wcielonych do Rosji był władzą publiczną, w sprawach administracyjnych podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, a w sprawach sądowych Rządzącemu Senatowi. Terytorialnie Kościół Ewangelicko–Augsburski dzielił się na okręgi konsystorskie z konsystorzami na czele. Konsystorz generalny zachodnich guberni Cesarstwa miał siedzibę w Petersburgu. Bezpośrednio podlegały mu zbory z terenu Wołynia, wszystkie inne konsystorzowi kurlandzkiemu w Mitawie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nadal obowiązywała rosyjska ustawa dla Królestwa, z poprawkami (zmiana dotyczyła art. 152-162 ustawy z 1849 r. tzw. lex Bobek, od nazwiska wnioskodawcy Pawła Bobka; ogłoszona w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej nr 32/1922, poz. 237). W miejsce przepisów ustawy z 1849 r. traktujących o synodzie generalnym, jako o stałej instytucji ustrojowej, nowela wprowadziła przepisy o „synodzie konstytucyjnym” jako instytucji nadzwyczajnej i jednorazowej o specjalnych zadaniach, a głównie takim, że „Synod Konstytucyjny ma za zadanie przede wszystkim nadanie Kościołowi Ewangelicko–Augsburskiemu w Polsce nowego „Statutu Organizacyjnego” oraz wypracowanie i zaprojektowanie sposobów uzgodnienia obowiązującego ustawodawstwa i położenia prawnego tego Kościoła z art. 115 Konstytucji Rzeczypospolitej”.

Konsystorz w Warszawie przejął pod zarząd duchowny wszystkie gminy (zbory) ewangelickie z województw wschodnich II Rzeczypospolitej (dekret Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 31 X 1921) oraz zbory ziemi wileńskiej (dekret tegoż Ministerstwa z 19 V 1922 r.).

Synod konstytucyjny Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego odbył się w l. 1922-1923 i uchwalił projekt nowej ustawy i wewnętrznego statutu kościoła.

Najwyższą władzą kościelną był kolegialny konsystorz złożony ze świeckich i duchownych. Prezesa i wiceprezesa (duchownego z tytułem generalnego superintendenta) mianował Prezydent R. P. (dawniej cesarz rosyjski). Pozostałych członków konsystorza Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wszyscy duchowni ewangeliccy składali przysięgę państwową. Zwierzchnictwo kościelne nad gminami województw wschodnich sprawował Konsystorz Ewangelicko–Augsburski w Warszawie.

Utrzymano podział na osiem superintendentur (wprowadzony decyzją Rady Państwa Cesarstwa Rosyjskiego z 7 V 1901 r.). W odrodzonej Polsce były to superintendentury: warszawska, kaliska, augustowska, piotrkowska, płocka, północno-wschodnia, śląska i poznańsko-pomorska.

Organizacyjnie zbory z terenu dawnego zaboru rosyjskiego należały do superintendentury północno-wschodniej z siedzibą w Lublinie. Ostateczne uregulowania przyniósł dekret Prezydenta R. P. z 25 XI 1936 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego (ogłoszony w Dzienniku Urzędowym R. P. nr 88 z 27 XI 1936) wraz z rozporządzeniem Rady Ministrów z 17 XII 1936 o uznaniu Zasadniczego Prawa Wewnętrznego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w R. P.

W nowym podziale na dziesięć diecezji zbory dawnej superintendentury północno-wschodniej znalazły się w diecezjach: wołyńskiej, wileńskiej i lubelskiej.

W diecezji wołyńskiej znalazły się następujące gminy, z których księgi metrykalne znajdują się w AGAD:

- Łuck (wydzielona w 1899 r. z gminy Rożyszcze, w l. 1921-1923 liczyła 3 tys. wiernych)

- Rożyszcze (powstała w 1862 r., w l. 1921-1923 liczyła 16 tysięcy wiernych)

- Tuczyn (powstała w 1888 r., w l. 1921-1932 liczyła ok. 2 tysięcy wiernych)

- Włodzimierz Wołyński (powstała w 1891 r., w l. 1921-1923 liczyła ok. 2,5 tys. wiernych)

- Równe z Dubnem ( powstała 1902 r., w l. 1921-1923 liczyła 3,5 tys. wiernych)

W diecezji lubelskiej znalazła się gmina Neudorf (Mościce - powstała w 1563 r., w l. 1921-1923 liczyła 3,5 tys. wiernych).

W diecezji wileńskiej gmina Wilno (powstała w 1555 r., w l. 1921-1923 liczyła 1, 2 tys. wiernych).

W zbiorze ksiąg przechowywanym w AGAD prócz wyżej wymienionych gmin znalazły się również księgi z gminy Mariampol (filiały Wiłkowyszki i Kalwaria), która w okresie międzywojennym znalazła się poza granicami Polski (wcześniej była to gubernia suwalska; obecnie Litwa) oraz księgi z Windawy (Windau, łotewskie Venispils) w Kurlandii (obecnie Łotwa).

Do Spisu Treści

Zawartość

Zespół stanowią księgi metrykalne urodzeń, ślubów i zgonów, typowe dla wyznań chrześcijańskich oraz księgi konfirmacji. W tych ostatnich można znaleźć dane dotyczące zamieszkania, imię i nazwisko konfirmanta, rok urodzenia (osoby konfirmowane miały 13-14 lat) oraz imiona i nazwisko rodziców wraz z panieńskim nazwiskiem matki. Ponadto we wszystkich księgach spotyka się różne adnotacje dotyczące statystyki zboru, spisy rodzin, załączniki i zaświadczenia.

Do Spisu Treści

Udostępnianie - Ograniczenia

Zespół jest zmikrofilmowany; akta posiadają także skany dostępne przy elektronicznej wersji inwentarza.

Księgi metrykalne udostępniane są w postaci mikrofilmów lub skanów.

Nie udostępnia się w żadnej postaci do osobistego wglądu ksiąg urodzeń od których zamknięcia nie upłynęło jeszcze 100 lat oraz księg ślubów i zgonów od których zamknięcia nie minęło 80 lat [Ustawa z 28 listopada 2014 r. - "Prawo o aktach stanu cywilnego". Dz. U., poz. 1741].

Reprodukowanie

Prawa własności należą do Skarbu Państwa.

Do Spisu Treści

Inne Materiały Pokrewne

1. Urząd Stanu Cywilnego m. st. Warszawy. Wydział III Rejestracji Stanu Cywilnego i Ksiąg Zabużańskich, ul. ks. I. Kłopotowskiego 1/3, 03-718 WARSZAWA

Księgi metrykalne wyznania ewangelicko-augsburskiego z omawianego terenu.

2. Archiwum Państwowe Obwodu Wołyńskiego, ul. Weteranów 21, 43025 ŁUCK

Do Spisu Treści

Hasła geograficzne

Do Spisu Treści

Informacje dodatkowe

Dzieje przechowywania (Historia zespołu)

Księgi metrykalne Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego prowadzone były przez duchownych tego wyznania. Formularze ksiąg nie odbiegały od przyjętych w Kościele katolickim. Językiem ksiąg jest głównie niemiecki (w końcu XIX w. rosyjski, a w okresie międzywojennym też polski). Zapisy aktów stanu cywilnego (narodziny, małżeństwa, zgony) połączone są z odpowiednimi obrzędami religijnymi (chrzty, śluby, pogrzeby). Księgi prowadzone były w dwóch egzemplarzach. Pierwszy pozostawał w kancelarii zboru, drugi przekazywany był do archiwum konsystorza generalnego.

Na jednej z ksiąg filiału Wiłkowyszki gminy Mariampol zachował się napis informujący „Dieses Kirchenbuch wurde im Jahre 1941 durch Vermittlung des Reichssippenamtes instandgesetzt”. Gdzie znajdowały się księgi ewangelickie w czasie wojny i skąd większość z nich trafiła do Urzędu Stanu Cywilnego Warszawa Śródmieście nie wiadomo.

Właśnie z USC AGAD otrzymało w 1964 r. 144 księgi ewangelickie (w tym z Neudorfu i Rożyszcza). Zostały one roboczo zewidencjonowane w 1967 r. Nie uwzględniono wówczas faktu, że księgi te należały do dwóch różnych kościołów ewangelickich-Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania (lokalny kościół w Galicji skupiający ogółem ok. 32 tys. wiernych - zob. inwentarz akt zespołu: Księgi metrykalne gmin ewangelicko-augsburskiego i helweckiego wyznania, nr 299) i Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

Kolejne udokumentowane partie ksiąg Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego trafiły do AGAD w 1994 r. (25 ksiąg), w 1997 r. (18 ksiąg), w 2000 r. (16 ksiąg), w 2002 r. (6 ksiąg), w 2004 r. (9 ksiąg), w 2006 r. (26 ksiąg), w 2011 r. (20 ksiąg), w 2012 r. (9 ksiąg), w 2013 r. (4 księgi), w 2014 r. (3 księgi)), w 2015 r. (7 ksiąg), w l. 2016-2021 (27 ksiąg). W 2022 r. AGAD przejęło z USC 3 księgi, w 2023 r. – jedną księgę z gminy Windawa (sygn. 304)), a w 2024 r. – 19 ksiąg z różnych gmin. Pozostałe księgi trafiły do AGAD zapewne w latach 70. XX w., ale brak jest dokumentacji potwierdzającej ich przyjęcie.

Jak cytować?

AGAD, Ks. Metr. KEA

Opracowanie

Jak wyżej wspomniano, 144 księgi wyznań ewangelickich zostały uporządkowane roboczo w AGAD w 1967 r. przez W. Maciejewską. Przy kolejnych dopływach utrzymano zasadę łącznej ewidencji, stosując układ alfabetyczno-numerowy.

W 1996 r. M. Kośka rozdzieliła księgi dwóch ww. Kościołów ewangelickich i sporządziła inwentarz ksiąg z gmin ewangelicko-augsburskiego i helweckiego wyznania. Pozostałe księgi (wraz z dopływami do 2002 r.) zewidencjonowała w poniższym inwentarzu.

Jego układ oparty został na podziale administracyjnym Kościoła Ewangelicko-Augsburgskiego z okresu międzywojennego. Na początku inwentarza zostały umieszczone, najliczniej zachowane, księgi z diecezji wołyńskiej (nr 1-125), dalej diecezji lubelskiej (nr 126-148) i wileńskiej (nr 149-153). Na końcu inwentarza znajdują się księgi z gmin, które w okresie międzywojennym znajdowały się poza granicami Polski: Mariampola, filiałów Kalwaria i Wiłkowyszki (nr 154-180) oraz Windawy w Kurlandii (nr 181-186). Dopływy z lat 2001-2021 inwentaryzowano i dołączono do inwentarza pod kolejnymi numerami. Księgi metrykalne przekazane do archiwum w 2004 r. (nr 194-202), 2006 r. (nr 203-228), 2011 r. (nr 229-248), w 2012 r. (nr 249-257), w 2013 r. (nr 258-261), w 2014 r. (nr 262-264), w 2015 r. (nr 265-272) i w l. 2016-2024 (nr 273-323) opracowała D. Lewandowska. W wersji elektronicznej inwentarza poszczególne jednostki zostały dołączone do wcześniej zewidencjonowanych serii ksiąg tej samej gminy.

W obrębie diecezji występuje podział na gminy i filiały. Księgi ułożone są w kolejności: urodzenia, śluby, zgony. Księgi z wpisami łącznymi wszystkich serii znajdują się na końcu danej gminy. Nazwy miejscowości podano w brzmieniu urzędowym obowiązującym w II Rzeczypospolitej. W przypadku gminy Mościce – dla ksiąg sporządzonych przed 1929 r. podano częściej używaną i powszechnie przyjętą nazwę: Neudorf, dla pozostałych, sporządzonych po zmianie nazwy – Mościce Dolne.

Przewidywane dopływy

Urząd Stanu Cywilnego m. st. Warszawy. Wydział III Rejestracji Stanu Cywilnego i Ksiąg Zabużańskich przekazuje do AGAD sukcesywnie księgi wyznania ewangelicko-augsburskiego z omawianego terenu.

Do Spisu Treści

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym, opr. zb. pod red. D. Lewandowskiej, Warszawa 2008.

Dierżawnij Archiw Wołynskoj Obłasti, Łuck 2008.

Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 42/1849 s. 4 - 239

Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej: nr 32/1922 poz. 237; nr 88/1936 poz. 613; nr 94/1936 poz. 659

Dziennik Ustaw: 2014 r., poz. 1741

Swod Zakonow Rossijskoj Impierii, t. XI, ks. II, roz. I, art. 252-893

Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej, Toruń 1999

Bartel O., Protestantyzm w Polsce, Warszawa 1963

Bursche E., Wstęp informacyjny o istniejących w Rzeczypospolitej Polskiej kościołach ewangelickich, „Rocznik Ewangelicki”, 1925, s. 17-67

Cybichowski Z., Polskie Prawo Państwowe, t. I, Warszawa 1933

Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych. Cz. I 1914-1939, Warszawa 1978

Giewartowski T., Kościoły ewangelickie w Polsce z uwagi na ich właściwości ustrojowe i narodowe, "„Strażnica Zachodnia” R. 12/1933, s. 130-171

Glass J., Stan prawny kościoła ewangelickiego w b. Królestwie Polskim i na terenach wschodnich, „Rocznik Ewangelicki”, 1925

Grelewski S., Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937

Kośka M., Księgi metrykalne wyznań ewangelickich, [w:] AGAD Przewodnik po zasobie. Epoka Porozbiorowa, red. F. Ramotowska, Warszawa 1998, s. 614 - 616

Piekarski S., Wyznania religijne w Polsce, Warszawa 1927

Prawo cywilne ziem wschodnich, oprac. Z. Rymowicz, W. Święcicki, t. II, Warszawa 1933

Sawicki J., Studia nad położeniem prawnym mniejszości religijnych w państwie polskim, Warszawa 1937

Szulc S., Statystyka ewangelików w Polsce według spisu ludności z dnia 30 IX 1925 r. i innych źródeł, „Rocznik Ewangelicki”, 1925, s. 301-311

Zaleski Z., Kościoły ewangelickie w Polsce, [w:] Encyklopedia Podręczna Prawa Publicznego, t. I, zesz. 6, s. 355 - 358 Warszawa 1927

Do Spisu Treści

INWENTARZ