SPIS TREŚCI

Streszczenie

Dzieje aktotwórcy (Historia urzędu)

Zawartość

Układ

Udostępnianie

Hasło

Materiały Pokrewne

Pozostałe Informacje

Bibliografia

INWENTARZ

Akta gmin wyznania mojżeszowego z Małopolski Wschodniej, 1830-1942

Inwentarz zespołu PL, 1 424

Opracowali: Sławomir Postek i Renata Wincenciuk

Dzieje aktotwórcy (Historia urzędu)

W wyniku pierwszego rozbioru Polski (1772 r.) w granicach Austrii znalazło się województwo ruskie (bez ziemi chełmskiej) oraz części województw: bełskiego, podolskiego, lubelskiego, sandomierskiego i krakowskiego. Władze austriackie nadały tym ziemiom nazwę „Królestwa Galicji i Lodomerii”. Po III rozbiorze Polski w 1795 r. nowo przyłączone do Austrii ziemie polskie nazwano Nową Galicją. W 1803 r. z całości ziem polskich włączonych do Cesarstwa Austriackiego w wyniku rozbiorów utworzono jedną prowincję.

Patent tolerancyjny Józefa II (7 V 1789 r.) podzielił ludność żydowską Galicji między 141 gmin wyznaniowych oraz ustalił ogólne zasady ich organizacji, które później zostały potwierdzone i rozszerzone ustawą cesarską (21 III 1890 r.). Ostatecznego podziału dokonano na mocy rozporządzenia c. k. Ministerstwa Wyznań i Oświaty z 2 IV 1891 r. W Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim funkcjonowały odtąd 252 izraelickie gminy wyznaniowe, z czego w Galicji Wschodniej było ich 160. Taka organizacja gmin mojżeszowych w Galicji utrzymała się przez cały okres zaborów. Po odzyskaniu niepodległości gminy izraelickie weszły w skład Żydowskiego Związku Religijnego utworzonego 1 XII 1916 r., a zalegalizowanego dekretem naczelnika Państwa (7 II 1919 r.). Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 14 X 1927 r. rozciągnęło moc obowiązującą tego dekretu na województwa dawnej Galicji: krakowskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie. Konstytucja marcowa z 1921 r. zagwarantowała gminom żydowskim zrzeszonym w związku prawo rządzenia się uznanymi przez państwo własnymi ustawami, które w dużej mierze oparte były na XIX-wiecznych statutach. Obowiązujące zasady funkcjonowania gminy nie uległy zmianie aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Izraelicka gmina mojżeszowa w Galicji stanowiła podstawę regulacji stosunków prawnych żydowskiej społeczności religijnej z władzami zwierzchnimi oraz ludnością innych wyznań. Członków gminy wyznaniowej łączyła wspólnota religijna, wspólne cele i interesy, prawa i obowiązki wobec władz państwowych. Członkowie gminy byli także obywatelami miejscowej jednostki terytorialnej (cyrkułu), powstałej w wyniku podziału administracyjnego kraju i w związku z tym zostali zrównani w prawach i obowiązkach z pozostałymi jej mieszkańcami. Przynależność do gminy wyznaniowej była obowiązkowa. W myśl patentu z 7 V 1789 r. sprawami każdej gminy kierował zarząd złożony z trzech przełożonych (we Lwowie i Brodach po 7), wybieranych raz na 3 lata. Prawo wyborcze przysługiwało początkowo tylko bogatym Żydom (zasady te zostały zmienione na przełomie XIX i XX w., gdzie określono szczegółowo osoby którym przysługiwało bierne i czynne prawo wyborcze). W sprawach politycznych galicyjskie gminy wyznaniowe podlegały władzom krajowym, a w sprawach sądowych jurysdykcji zwykłych sądów państwowych (do 1789 r. władza sądowa spoczywała w rękach kahałów i rabinów). W każdej gminie musiał urzędować przynajmniej jeden rabin, do którego należało prowadzenie metryk, nadzorowanie szkolnictwa oraz kontrola koszerników gminnych. Kandydat na stanowisko rabina obowiązany był przedstawić świadectwo ogólnego wykształcenia, a jego wybór był zatwierdzany przez władzę państwową. Rabinowi powierzono prowadzenie ksiąg metrykalnych gminy mojżeszowej, a rozporządzeniem z 10 VII 1868 r. postanowiono ostatecznie, że metryki te mają moc prawną i uchylono kontrolę ksiąg przez księży katolickich. Zasada prowadzenia ksiąg metrykalnych przez rabinów została zniesiona rozporządzeniem c. k. Ministra Spraw Wewnętrznych z 15 III 1875 r. Funkcję tę powierzono specjalnym urzędnikom podlegającym kontroli administracyjnej.

Działalność każdej gminy wyznaniowej regulowana była statutem zatwierdzanym przez władze krajowe. Gmina wyznaniowa, stanowiąca terytorialnie zamkniętą całość oraz jednostkę katastralną mogła obejmować jedno miasto lub kilka miast i wsi. Jeżeli obszar gminy leżał w więcej niż jednym powiecie politycznym sprawy urzędowe załatwiała władza krajowa (później starostwo), w której okręgu znajdowała się siedziba gminy. Do zwierzchności gminnej można było powoływać tylko członków gminy wyznaniowej, posiadających obywatelstwo austriackie i mających pełnię praw obywatelskich. Władze państwowe musiały być informowane o dokonanym wyborze. Do zadań przełożonych gminy należało reprezentowanie gminy wobec administracji państwowej, obrona praw Żydów, zaspokajanie potrzeb religijnych członków gminy, utrzymywanie synagog, domów modlitw, składanie sprawozdań o stanie gminy, sporządzanie preliminarza potrzeb datków domestykalnych na rok następny, ściąganie podatków, opieka nad biedotą itp. Każda gmina miała obowiązek utrzymać co najmniej jedną bóżnicę, większe gminy – kilka bóżnic. Zarządy wyznaniowe działające w gminach posiadały własne kancelarie zajmujące się gromadzeniem akt związanych z działalnością gminy. Pracami kancelarii kierował przewodniczący wybrany spośród członków przełożeństwa. Jednym z podstawowych zadań kancelarii było sporządzanie protokołów czynności, czyli spraw załatwianych przez gminę wyznaniową (m. in. korespondencji prowadzonej z cyrkułem, dotyczącej np. przesyłania duplikatów metryk).

Politycznym władzom krajowym w Galicji jako instytucjom nadzorczym, przysługiwało prawo zmiany statutu oraz rozwiązywania reprezentacji gminy, o ile jej działalność uznana została za szkodliwą dla porządku publicznego. Najwyższą instancją rozstrzygającą w tych sprawach było c. k. Ministerstwo Wyznań i Oświaty. Ministerstwo to nałożyło na starostwa (reskrypt z 21 I 1897 r.) obowiązek założenia katastru gmin mojżeszowych czyli urzędowego opisu, oceny i klasyfikacji nieruchomości w celu ich opodatkowania. Po odzyskaniu niepodległości gminy żydowskie zrzeszone w Żydowskim Związku Religijnym uzyskały prawo rządzenia się własnymi ustawami uznanymi przez państwo, które, jak wcześniej wspomniano, w dużej mierze oparte były o postanowienia statutów XIX – wiecznych. W gminach działały rady wyznaniowe, wybierające spośród siebie przełożeństwo. Czynne prawo wyborcze do rad uzyskali wszyscy członkowie gminy, którzy ukończyli 24 lata i opłacali podatek na cele wyznaniowe. Praktycznie niezmieniony pozostał zakres działania zarządu gminy. Władze państwowe utrzymały prawo nadzoru na żydowską wspólnotą wyznaniową, mogły unieważnić wybory do rady, rozwiązać przedstawicielstwo gminy; w takiej sytuacji funkcję przełożonego, do czasu wyboru nowych władz sprawował komisarz rządowy powołany przez starostwo powiatowe.

W gminach działali też funkcjonariusze wyznaniowi, którymi mogli być tylko obywatele polscy, zamieszkali w obrębie gminy. Należeli do nich rabini gminni, asesorowie rabinatu, kantorowie, nauczyciele religii. Zobowiązani oni byli spełniać wszelkie rytualne i religijne funkcje, zgodnie z przekazanym im zakresem działania. Przywrócono prawo prowadzenia przez rabina jako urzędnika stanu cywilnego ksiąg metrykalnych, których duplikaty musiały być przesyłane do starostwa powiatowego. Przewodniczący gminy obowiązany był na polecenie państwowego urzędu gminnego prowadzić rejestry ludności zamieszkałej w gminie wyznaniowej. W tym celu przeprowadzane były ankiety, zawierające informacje niezbędne dla sporządzenia takiego rejestru.

Kres działalności żydowskich gmin wyznaniowych na omawianym obszarze położyła agresja sowiecka na ziemie polskie (17 IX 1939 r.), w wyniku czego wschodnie tereny Rzeczypospolitej znalazły się w granicach ZSRR, a następnie zajęcie tych ziem przez Niemców, którzy rozpoczęli masową eksterminację zamieszkałej tu ludności żydowskiej. Na okupowanych terenach powstały Judenraty, tzn. rady żydowskie stojące na czele gmin, tworzone zgodnie z dyrektywą szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heynricha z 21 IX 1939 r. oraz zarządzeniem generał-gubernatora Hansa Franka z 18 XI 1939 r. Judenraty nie miały jednolitej struktury, niektóre obejmowały poszczególne społeczności żydowskie, inne zaś całe regionalne grupy. Członkowie Judenratu byli powoływani przez władze niemieckie i przed nimi odpowiedzialni. Do ich najważniejszych zadań należała realizacja przymusu pracy dla Żydów, aprowizacja, pomoc społeczna dla grup przesiedleńców, ściąganie kontrybucji, organizacja przesiedleń do gett i zapewnienie w nich porządku. Od 1942 r. do obowiązków Judenratu należało także dostarczanie kontyngentów do deportacji do obozów zagłady.

Do Spisu Treści

Zawartość

Zespół tworzą akta kilkudziesięciu gmin wyznaniowych. Najstarszy dokument w zespole – z 1830 r. –znajduje się w aktach gminy Tarnopol (sygn. 114), najmłodsze zaś dokumenty pochodzą z roku 1942 (m.in. gminy: Brody, Obertyn, Rohatyn, Zawałów). Dokumentację gmin wyznaniowych tworzą głównie świadectwa urodzeń, zapowiedzi, ślubów i zgonów, wystawiane przez kancelarie gminne, wypisy z akt metrykalnych; jest tu także korespondencja ze starostwem, protokoły czynności, księgi zapowiedzi (gminy wyznaniowe: Sambor, Śniatyn, Załoźce), karty oględzin pośmiertnych (gminy wyznaniowe: Biały Kamień, Podhajce). Zachowały się również kwestionariusze dla pierwszego zgłoszenia zawodów leczniczych z lat 1941-1942; spisy osób i ankiety dla osób zamieszkałych w gminie (gmina wyznaniowa Korolówka), prowadzone przez Biuro Ewidencji Ruchu Ludności. Najróżnorodniejsze akta pochodzą z gminy Tarnopol. Z gminy tej zachowały się 52 j. a., które tworzą akta stanu cywilnego (świadectwa urodzeń, ślubów, zgonów, zapowiedzi), akta dotyczące egzekucji należności stanowiących spadek po Majerze Byku; księgi kontowe miasta Tarnopola; kartoteka osób zamieszkałych w gminie mojżeszowej, protokoły czynności, akta finansowe (bilans, budżet gminy, składka gminna, preliminarze wydatków, sprawy podatkowe, zapomogi itp.). Jedyna zachowana w zespole księga rozwodów pochodzi z gminy nie leżącej na terenie Galicji, a w granicach b. zaboru rosyjskiego (gmina mojżeszowa Torczyn na Wołyniu).

Materiały związane z działalnością gmin izraelickich na omawianym terenie znajdują się także w zespołach akt: c. k. Ministerstwo Wyznań i Oświaty oraz c. k. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Akta dotyczą organizacji gmin, wyborów do zarządu gminnego, składek, datków domestykalnych, ustalenia ojcostwa; są tu też statuty gmin mojżeszowych.

Do Spisu Treści

Układ

Akta ułożono alfabetycznie wg nazw gmin mojżeszowych. Dokumentacji wytworzonej przez poszczególne gminy nadano układ chronologiczny w obrębie danego typu akt. Akta luźne dotyczące różnorodnych spraw gminy, tworzące odrębne jednostki, ułożono chronologicznie bądź chronologicznie-rzeczowo. W latach 2015-2018 do zespołu dołączono akta dopływów z USC (sygn. 191-207). W latach 2015-2021 do zespołu dołączono akta dopływów z USC (sygn. 191-213). W roku 2025 do zespołu dołączono akta z dopływu z USC z roku 2024 (sygn. 214-247).

Do Spisu Treści

Udostępnianie - Ograniczenia

Udostępnianie - Ograniczenia

Zespół nie jest zmikrofilmowany; cześć jednostek została zdigitalizowana.

Nie udostępnia się materiałów, do których mają zastosowanie:

1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. 2015 poz. 2135 z późn. zm.),

2. Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 2014 poz. 1741 z późn. zm.),

oraz akt których stan zachowania jest zły (patrz: pole uwagi).

Reprodukowanie

Prawa własności należą do Skarbu Państwa.

Do Spisu Treści

Inne Materiały Pokrewne

Urząd Stanu Cywilnego m. st. Warszawy. Wydział III Rejestracji Stanu Cywilnego i Ksiąg Zabużańskich, ul. ks. I. Kłopotowskiego 1/3, 03-718 WARSZAWA

Do Spisu Treści

Hasło

Do Spisu Treści

Hasła geograficzne

Do Spisu Treści

Informacje dodatkowe

Dzieje przechowywania (Historia zespołu)

Akta gmin mojżeszowych z omawianego terenu pierwotnie przechowywane były w ich kancelariach. Po zakończeniu II wojny światowej szczątki dokumentacji kancelaryjnej żydowskich gmin wyznaniowych różnymi drogami trafiły do Polski. Archiwum Główne Akt Dawnych otrzymało omawiane materiały z Urzędu Stanu Cywilnego Warszawa-Śródmieście, który przejął księgi metrykalne oraz dokumenty wytworzone przez kancelarie gmin ze zlikwidowanego w 1950 r. Archiwum Akt Stanu Cywilnego przy Ministerstwie Administracji Publicznej. Rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych z 14 II 1987 r. (Dz.U. nr 7, poz. 43) ustalono, że miejscem przechowywania ksiąg z obszaru, który na mocy umowy z 16 VIII 1945 r. o polsko-radzieckiej granicy państwowej pozostał w granicach ZSRR, potrzebnych do bieżącego użytkowania w granicach chronologicznych 100 lat jest Urząd Stanu Cywilnego m. st. Warszawy (dzielnica Śródmieście); księgi starsze miały być przekazywane sukcesywnie do Archiwum Głównego Akt Dawnych. Rozporządzenie to w punktach dotyczących przechowywania i zabezpieczania ksiąg tzw. „zabużańskich” podtrzymały w mocy późniejsze akty prawne (Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 1998 r., Dz.U. nr 136, poz. 884). Obecnie jest to 100 lat dla ksiąg urodzeń i 80 lat dla ksiąg ślubów i zgonów, co stanowi Prawo o aktach stanu cywilnego z 2014 r. Jednocześnie Zarządzeniem z 26 III 2015 r. Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych potwierdzono, że AGAD jest miejscem przechowywania akt stanu cywilnego przekazywanych przez USC m. st. Warszawy z terenów, o których mowa w rozporządzeniu z 1987 r.

Jak cytować?

AGAD, Akta Gm. Wyzn. Moj.

Opracowanie

Akta zostały wstępnie uporządkowane w AGAD w latach 90. XX w. Sporządzono do nich tymczasowy spis, który wykazywał wówczas ok. 60 j. a. i 2,5 mb. (w: Przewodnik po zasobie, t. II. Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej, Warszawa 1998 – 59 j. a.). Zespół zewidencjonowany był na karcie B. Pełną inwentaryzację zespołu podjęto w 2002 r. Znaczną ilość dokumentacji kancelaryjnej wyodrębniono podczas porządkowania tzw. variów i dissolutów Oddziału II z ksiąg metrykalnych wyznania mojżeszowego oraz akt kancelarii parafii i gmin innych wyznań przekazanych przez USC Warszawa-Śródmieście, w związku z czym zwiększyła się liczba jednostek (174 j. a.) oraz metraż (3,5 mb.). Akta ułożone zostały alfabetycznie według nazw gmin mojżeszowych, a jednostkom nadano sygnaturę ciągłą w obrębie całego zespołu. Dokumentacji wytworzonej przez poszczególne gminy wyznaniowe nadano układ chronologiczny w obrębie danego typu akt (protokoły czynności, księgi kontowe, spisy mieszkańców, kwestionariusze, księgi zapowiedzi itp.). Akta luźne, dotyczące różnorodnych spraw gminy mojżeszowej, tworzące odrębne jednostki, ułożono chronologicznie bądź chronologicznie-rzeczowo. W przypadku gmin, dla których zachowana dokumentacja składa się z kilku lub kilkunastu sygnatur, jednostki takie umieszczono jako ostatnią sygnaturę dla akt danej gminy, a w polu „tytuł” wpisano „Akta stanu cywilnego”, ze względu na to, że zdecydowana większość dokumentów w nich zawartych to typowe akta stanu cywilnego (np. odpisy aktów urodzeń, ślubów czy zgonów, świadectwa metrykalne itp.). Akta spaginowano. Ponieważ w trakcie porządkowania akt wyodrębniono także dokumentację gmin leżących obecnie na terenie Polski (m. in.: Lesko (dawniej Lisko), Krynica, Lubaczów, Rymanów) zespołowi nadano nazwę: Akta gmin wyznania mojżeszowego z Małopolski Wschodniej. Nazwa ta nadana została umownie i ma na celu wskazać potencjalnemu użytkownikowi z jakich terenów akta znajdują się w tym zespole. Do zespołu dołączono również przekazaną z USC Warszawa-Śródmieście księgę rozwodów z izraelickiej gminy Torczyn, z byłego zaboru rosyjskiego (innych ksiąg mojżeszowych z Wołynia AGAD nie posiada).

W latach 2002-2014 przyjęto z USC kolejne księgi metrykalne wyznania mojżeszowego a wraz z nimi także dokumentację dotyczącą funkcjonowania gmin mojżeszowych na omawianym terenie. Zrodziło to potrzebę ponownej melioracji inwentarza i reinwentaryzacji zespołu. W jej wyniku utworzono kilka nowych jednostek archiwalnych, a także dołączono nowe dokumenty do istniejących już jednostek akt luźnych (informacja o tym znajduje się w polu „uwagi”). W latach 2015-2018 do zespołu dołączono kolejne jednostki aktowe przejęte z dopływu z USC. Nowe jednostki spaginowano; na wszystkie naniesiono znaki własnościowe oraz przepakowano. W roku 2025 do zespołu dołączono akta z dopływu z USC z roku 2024. Obecnie zespół liczy 247 j. a., 4,8 mb. W inwentarzu uwzględniono przynależność powiatową gmin mojżeszowych w okresie dwudziestolecia międzywojennego (wykorzystano w tym celu Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej pod red. Tadeusza Bystrzyckiego). W polu „daty” podano lata wytworzenia dokumentu: np. świadectwo urodzenia osoby urodzonej w roku 1887 (ta data znajduje się w polu „uwagi”), wystawione zostało w roku 1935 (ta data znajduje się w polu „daty”). W uwagach podano daty faktu który miał miejsce (urodzenie, ślub, zgon). Data ta jest wiążąca przy zamawianiu akt. Do inwentarza sporządzono nowy indeks geograficzny.

Przewidywane dopływy

Urząd Stanu Cywilnego m. st. Warszawy. Wydział III Rejestracji Stanu Cywilnego i Ksiąg Zabużańskich przekazuje do AGAD sukcesywnie księgi zgodnie z Ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 2014 poz. 1741 z późn. zm.). Być może przekazywane będą również kolejne akta wytworzone przez kancelarie gmin wyznaniowych.

Do Spisu Treści

Bibliografia

Akta gmin wyznania mojżeszowego z Małopolski Wschodniej, passim

C. k. Ministerstwo Wyznań i Oświaty, sygn. 304k

Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych, oprac. J. Piwocki, t. 2-3, Lwów 1900-1901

M. Bałaban, Dzieje Żydów w Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772-1868, Lwów 1914

A. Eisenbach, Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., Warszawa 1983

D. Lewandowska, Gmina wyznania mojżeszowego w Galicji wschodniej w XIX i XX wieku (do wybuchu II wojny światowej), [w:] Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, t. 1. Żydowskie gminy wyznaniowe, Warszawa 1995, s. 63 – 76

D. Lewandowska, Gminy wyznania mojżeszowego w Małopolsce Wschodniej 1839 – 1942, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych. Przewodnik po zasobie, t. II. Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej, Warszawa 1998, s. 603 – 606

J. Michalewicz, Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji w dobie autonomicznej, Kraków 1995

J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990

P. Wróbel, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1991

Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, opr. zb. pod red. nauk. B. Woszczyńskiego, V. Urbaniak, Warszawa 2001

Do Spisu Treści

INWENTARZ